FRENTE REVOLUCIONÁRIA DO TIMOR-LESTE INDEPENDENTE
FRETILIN
Dili, 5 Juñu 2008
DEKLARASAUN BANKADA PARLAMENTAR FRETILIN NIAN KONA BA LEI TRIBUTÁRIA, IHA 5 JUÑU 2008
Bainhira ita hakarak halo reforma, ita nia objetivu atu hodi hari sistema administrasau no jestaun finanseira ida ke diak no efisiente atu nuné bele servi interese povu no nasaun rai doben ida ne’e. Ne’e duni ita hakarak hari sistema tributáriu ida ke diak hodi servi povu no intereses nasaun nian. Sistema ne’ebé hari mos tenki kontribui ba hametin justisa sosial hodi nune’e bele mos hasae kbit moris ita nia povu nian. Ne’e duni ita tenki hari sistema ida ke hametin interese nasional no mos loke dalan atu lori investimentu estranjeirus mai rai laran.
Maibé ami haré katak Governu de faktu ida ne’e halo sasán arbiru deit tamba la halo/aprezenta politika no la halo estudu ida kona ba implikasoens makro-ekonómikas sistema tributáriu ida ne’e. Estudu ida ne’e importante hodi haré nia impaktu ba kreximentu ekonómiku no ba ita nia povu nia moris. La iha estudu ida ke fo’o justifikasau klaru kona ba impaktu sistema tributáriu ida ne’e ba dezenvolvimentu ekonómiku no riku soin ita nian. Governu ida ne’e la hato’o argumentu ida ke bele konsidera sustentável bainhira sira implementa sistema tributáriu ida ne’e.
Governu de faktu ida ne’e hatete katak sira hakarak simplifika sistema tributáriu maibé, tuir ami nia haré, sistema ida ne’e sei kria kofuzaun, liliu kuandu tau hamutuk no kahur arbiru deit sistema tributáriu ida ne’e ho fali sistema tributáriu ba mina rai no gaz nian. Ida ne’e halo kunfusaun bo’ot i bele halo ita lakon osan ka reseitas barak ne’ebé bele hetan husi explorasaun gaz no mina rai.
Governu de faktu AMP ida ne’e hatete katak sira hatún impostu/taxa tamba;
- ohin loron ita iha osan barak mai husi mina rai no gaz, ne’e duni ita lalika preokupa ho kobransa ba reseitas doméstikas naun- petrolíferas;
- Sasan nia folin bele tun tamba impostu/taxa importasaun tun;
- Bele lori investimentus estaranjeirus barak mai ita nia rain i nune’e bele loke servisu barak ba timor oan sira.
Ami, Bankada FRETILIN haré katak ho sistema tributáriu ida ne’e:
- Ita nia rain sei depende makás liu tan ba fundu mina rai i nune’e Governu tenki hasai deit osan barak husi Fundu Mina Rai ba tau iha Orsamentu Jeral du Estadu;
- La iha justisa tamba timor oan ne’ebé sevisu iha rai laran selu impostu/taxa oituan i sira ne’ebé servisu iha mina rai selu impostu barak liu;
- Fo’o oportunidade ba Kompanhia bo’ot sira atu halai se’es a’an hosi impostu/taxa i dala barak bele la selu tan impostu/taxa ba sira nia rendimentu;
- Ita nia rai ne’ebé depende barak liu ba importasaun, lei ida ne’e sei la fo’o protesaun ba ita nia sektor produtivu no emprezariadu nasional;
- Kobransa ba reseitas doméstikas sei tun makás liu tamba Governu AMP hatún tiha kobransa impostus ba sasán luxu;
- Sasán nia folin sei la tún no inflasaun sei sa’e makás i nune’e sei fo’o todan liu tan ba povu ki’ik nia moris;
- Kareta luxu sira sei baratu ba ema riku maibé povu ki’ik sei hein deit esmola hodi bele moris ho sasán, hanesan fo’os no aihan seluk folin a’as ba bebeik;
- Ema riku sei riku ba bei’beik maibé, povu kiak sei kiak liu tan.
Ita bele haré katak ho sistema tributáriu ida ne’e, bele halo ema barak sei halai husi foho mai sidade tamba produtus ne’ebé sira iha [produtus lokal] sei labele kompete ho produtu importadus mai husi rai liur ne’ebé sei baratu liu.
Governu AMP nia Lei Tributária ida ne’e fo’o mos vantajen ba importadores produtus sira hanesan tabaku no tua ne’ebé bele fó impaktu negativu tebe’tebes ba saúde ita nia povu nian, liliu ba jovens sira moris. Ema barak mak sei moras nafatin tan hemu tua no fuma tabaku. Estadu sei gasta osan barak hodi halo tratamentu ba moras hirak ne’e.
Ami fiar katak investidores sira la mai investe iha ita nia rain tan deit impostu ki’ik maibé, sira sei haré mos ba kondisoens hanesan estabilidade, justisa, infraestruturas, rekursus umanus ne’ebé diak ho tan buat seluk.
